فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 3، پاییز 98 ، شماره پی در پی 45

تأمّلی در کارکرد بلاغی ـ تصویری اَعلام اشخاص در غزل سنایی، عطّار و مولوی

صفحه (309 - 329)
فاطمه کلاهچیان(نویسنده مسئول)، فتّانه رستمی ، غلامرضا سالمیان
تاریخ دریافت مقاله : پاییز 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : پاییز 97

چکیده
اَعلام، شامل جزئیاتی متنوّع، همواره حضوری مؤثّر در کیفیت سبک بلاغی ادبیات ملل؛ از جمله شعر فارسی داشته اند. درک مفهوم بسیاری از اشعار، با درک ساختار تصویریِ اسامی خاصّ آنها پیوند دارد. با توجّه به این اهمیّت، موضوع مقالۀ حاضر، بررسی کارکرد تصویریِ اَعلام اشخاص در غزلیات سنایی، عطّار و مولوی است. برای این پژوهش، آن دسته از اَعلام که یا در حکم تصویری کامل و یا به عنوان بخشی از یک فرایند تصویری، به انتقال ذهنیات شاعر مدد رسانده اند، بررسی شدند. در غزلیات سنایی 277، در غزلیات عطّار 182 و در غزلیات مولوی 433 تصویر با اَعلام اشخاص شکل گرفته است. این سه شاعر، چنان به ساخت تصاویر ادبی با اَعلام تشخّص داده اند که میتوان آن را از مختصّات سبکی شعر آنها دانست. در این راستا، سنایی از نماد، تلمیح، تشبیه، استعاره و کنایه؛ عطّار و مولوی نیز از تلمیح، تشبیه، نماد، استعاره و کنایه بیشترین بهره را برده اند. جنبه ای دیگر از یافته ها نشان میدهد، بیشترین کارکرد محتوایی ـ موضوعیِ اَعلام اشخاص در غزل مولوی، در زمینۀ عارفانه روی میدهد. در غزل سنایی و عطّار نیز تلفیقی از کارکرد عارفانه و عاشقانه دیده میشود که ظرایف هر یک را در متن خواهیم دید.

کلمات کلیدی
اَعلام اشخاص , تصویر بلاغی , غزل سنّتی , سنایی , عطّار , مولوی

• آفاق غزل فارسی (پژوهشی انتقادی در تحوّل غزل و تغزّل از آغاز تا به امروز)، صبور، داریوش، (1382)، تهران: گفتار.
• از معنا تا صورت، محبّتی، مهدی، (1388)، چاپ اوّل، تهران: سخن.
• اَعلام (اشخاص) در مثنوی معنوی، شوهانی، علیرضا، (1379)، پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد، راهنما: محمود عابدی، تهران: دانشگاه تربیت معلّم.
• اَعلام (اشخاص) در مثنویهای عطّار،آزادخواه، شهریار، (1381)، پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد، راهنما: حکیمه دبیران، تهران: دانشگاه تربیت معلّم.
• بدیع از دیدگاه زیبایی¬شناسی، وحیدیان کامیار، تقی، (1379)، چاپ اوّل، تهران: دوستان.
• «بررسی بازیهای لفظی با اَعلام در تاریخ جهانگشای جوینی»، سالمیان، غلامرضا، (1394)، بهار ادب (سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی)، ش 29، صص 191- 208.
• «بررسی ویژگیهای نوع تکاملی شعر عرفانی»، ابوالقاسمی، مریم، (1387)، فصلنامۀ تخصّصی عرفان، سال پنجم، شمارۀ 17، صص 70- 85.
• بلاغت تصویر، فتوحی، محمود، (1393)، چاپ سوّم، تهران: سخن.
• بیان، شمیسا، سیروس، (1385)، چاپ نهم، تهران: فردوس.
• تازیانه¬های سلوک، شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1393)، چاپ پانزدهم، تهران: آگاه.
• «تصویر طبیعت در غزلیات مولوی»،کلاهچیان، فاطمه و سیّده نادیا حیدری¬نیا، (1392)، عرفانیّات در ادب فارسی، شمارۀ 16، صص 71-92.
• تصویرسازی و مضمون¬آفرینی با اَعلام در مثنویهای عطّار نیشابوری، بیگ¬زاده، خلیل و زهره حسینی، (1389)، پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد، راهنما: خلیل بیگ¬زاده، ایلام: دانشگاه ایلام.
• تصویرگری در غزلیات شمس، فاطمی، سیّد حسین، (1364)، چاپ اوّل، تهران: امیرکبیر.
• جستجو در تصوّف ایران، زرّینکوب، عبدالحسین ، (1384)، 2 جلد، تهران: امیرکبیر.
• در سایۀ آفتاب (شعر فارسی و ساخت¬شکنی در شعر مولوی)، پورنامداریان، تقی، (1392)، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• دستور زبان فارسی، ناتل¬خانلری، پرویز، (1388)، چاپ بیست و دوّم، تهران: توس.
• دستور زبان فارسی، وحیدیان کامیار، تقی، (1392)، چاپ چهاردهم، تهران: سمت.
• دستور زبان فارسی 2، انوری، حسن و حسن احمدی گیوی، (1379)، چاپ نوزدهم، تهران: فاطمی.
• دستور مفصّل امروز، فرشیدورد، خسرو، (1392)، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• دیوان سنایی غزنوی، (1380)، به¬سعی و اهتمام مدرّس رضوی، چاپ پنجم، تهران: سنایی.
• دیوان عطّار نیشابوری، (1390)، تصحیح: سعید نفیسی، چاپ اوّل، تهران: ذهن¬آویز.
• سبک شناسی شعر، شمیسا، سیروس، ( 1382)، چاپ نهم، تهران: فردوس.
• سیری در شعر فارسی، زرّینکوب، عبدالحسین، (1367)، چاپ دوّم، تهران: نوین.
• «شاعر و شعر قلندری»، قوّامی، بدریه، (1389)، فصلنامۀ تخصّصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد سنندج، سال اوّل، شمارۀ 3، صص 143-162.
• «شگرد‌ها‌ی بلاغی با اَعلام جغرافیایی در شعر خاقانی و ناصر خسرو»، پرنیان، موسی و شمسی رضایی، (1391)، پژوهشنامۀ نقد ادبی، ش 2 ، صص 41- 66 .
• «شگردهای خاصّ نمادپردازی با طبیعت در غزلیات مولوی»، کلاهچیان، فاطمه و سیّده نادیا حیدری¬نیا، (1391)، سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال پنجم، شمارۀ دوّم، شمارۀ پیاپی 16، صص 371-387.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1372)، چاپ پنجم، تهران: آگاه.
• فرهنگ تلمیحات شعر معاصر، محمّدی، محمّدحسین، (1374)، تهران: میترا.
• فرهنگ کنایات سخن، انوری، حسن، (1383)، 2 جلد، چاپ اوّل، تهران: سخن.
• کلّیات شمس(دیوان کبیر)، جلال‌الدّین محمّد مولوی، (1395)، تصحیحات و حواشی: بدیع الزّمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: بهنود.
• لغتنامه، دهخدا، علی¬اکبر، (1377)، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
• معانی و بیان، فروزانفر، بدیع¬الزّمان، (1376)، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان زبان، شمارۀ 3، 36 ص.
• مولانا پیر عشق و سماع، محمّدی وایقانی،کاظم، (1386)، چاپ اوّل، نجم کبری.
• «نقش تشبیه در دگرگونیهای سبکی»، رضایی جمکرانی، احمدرضا، (1384)، پژوهش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 5، صص 85-100.
• «نماد»، جمشیدی، ایرج، (1392)، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 3، صص 8-12.
• هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس، محمّدی آسیابادی، علی، (1387)، چاپ اوّل، تهران: سخن.